Kada je u septembru 1939. godine počeo Drugi svjetski rat napadom Njemačke na Poljsku, u Ministarstvu prosvjete Kraljevine Jugoslavije osnovan je mobilizacijski odsjek koji, zbog ranijeg iskustva i napada na biblioteku u Prvom svjetskom ratu, odlučuje da je evakuacija dragocijenosti iz Narodne biblioteke prioritet. Iako je prvobitna odluka bila da se građa premjesti izvan Beograda, od toga se odustalo i odlučeno je da se u Beogradu obezbijedi centralno sklonište za dragocijenosti svih kulturnih ustanova. Tome su bili namijenjeni podzemni prolazi ispod Tašmajdana. Nažalost, bibliotečka građa nikada nije izmještena.
Demonstracija i vojni puč u Kraljevini Jugoslaviji u martu 1941. godine navukle su Hitlerov gnjev i on naređuje da je sruše do temelja. Tada su najvrjednija djela iz Narodne biblioteke zapakovana u 60 limenih sanduka i upravnik Dragoslav Ilić obavještava Ministarstvo prosvjete da je sve spremno za evakuaciju. Tadašnji ministar, Miloš Trifunović, daje naređenje da ,,sve ima da ostane na svom mjestu“. Upravnici kulturnih ustanova su se protivili toj odluci ukazujući na značaj starina koje mogu propasti, ali ministrov odgovor je glasio ovako: ,, Metite u podrume, zbrinite kako znate.“
Preokret se desio 5. aprila uveče kada je vojska odobrila dva kamiona za prevoz limenih sanduka sa građom iz Narodne biblioteke. Umjesto kamiona za evakuaciju narednog jutra stigle su neprijateljske granate. Početak napada na Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine označen je emitovanjem kompozicije ,,Marš princa Eugena“ na radio Berlinu u 5.20 ujutru. Bombardovanje je nosilo naziv ,,Strašni sud“.
Biblioteka je preživjela prvi nalet projektila, ali je onaj drugi srušio do temelja. U tom trenutku prostorije biblioteke su bile prazne. Postoje svjedočanstva stanara sa Kosančićevog vijenca koji su pokušali ući u prostorije biblioteke i ugasiti plamen, ali zgrada je bila zaključana. Narodna biblioteka bila je u plamenu i drugoga dana. Duhovno blago jednog naroda koje je čuvano duže od vijeka postalo je žar.
Na suđenju Aleksandru Leru, general-pukovniku koji je komandovao napadom na Jugoslaviju, on je izjavio da je lično od Hitlera dobio naređenje da u prvom naletu bombardovanja sruše Narodnu biblioteku, pa tek onda ono što je njima vojnički interesantno. Na pitanje zašto baš biblioteku, odgovorio je:
,,Zato što je u toj ustanovi sačuvano ono što je vijekovima činilo kulturni identitet tog naroda.“
Aleksandar Ler proveo je u zatvoru period od juna 1945. do 26. februara 1947. godine kada je strijeljan kao ratni zločinac u Beogradu. Zanimljivo je da je Ler srednju školu završio u Pančevu, govorio je srpski jezik i unuka mu je danas monahinja u jednom srpskom manastiru.
Nova zgrada Narodne biblioteke Srbije otvorena je 6. aprila 1973. godine i danas predstavlja najveću nacionalnu biblioteku u ovom dijelu svijeta sa šest miliona bibliotečkih jedinica. Jedna zemlja i jedan narod digli su se iz pepela, sačuvali svoju kulturu i svoj identitet, ali posljedice nacističke okrutnosti možda još uvijek nisu sagledive.
Piše: Sandra Simić, mojabijeljina.com
