Vrhovni savjet odbrane (VSO) Republike Srpske u proširenom sastavu 8. marta 2001. godine prihvatio je u osnovi usaglašeni tekst dokumenta o odbrambenoj politici BiH i time je prije 20 godina praktično otvorio put za kasnije usvajanje Zakona o odbrani BiH, uspostavljanje i formiranje Ministarstva odbrane i Oružanih snaga BiH i ukidanje Vojske Republike Srpske.
Uprkos tome što je unutar Republike Srpske po pitanju reforme odbrane kasnije postignut konsenzus gotovo svih političkih partija, čiji rezultat je odluka Narodne skupštine RS od 30. avgusta 2005. godine kojom je prihvaćeno da se nadležnost iz oblasti odbrane prenese na zajedničke institucije BiH, odluka VSO RS od 8. marta 2001. godine predstavlja ugaoni kamen od koga je počelo zidanje zajedničke odbrambene politike u BiH. Iako je usvojeni dokument u osnovi načelan i ne sadrži gotovo nijednu konkretnu odredbu koja decidirano govori o ukidanju VRS, sam njegov naziv pokazuje da se tadašnje rukovodstvo Republike Srpske, čiju su okosnicu činili SDS i PDP, nije oduprlo međunarodnim pritiscima i da je samo dva mjeseca nakon promjene vlasti ili preciznije od 12. januara 2001. godine, kada je u premijersku fotelju umjesto Milorada Dodika zasjeo tadašnji lider PDP-a Mladen Ivanić, prihvaćen tekst dokumenta o odbrambenoj politici BiH.
Mladen Ivanić kratko je rekao za “Glas Srpske” da se ne sjeća najbolje dešavanja iz tog perioda, ali je istakao da su Vojska Republike Srpske i vojna pitanja bili uglavnom u nadležnosti predsjednika RS, a ne njega kao premijera.
– To je bilo prije dvije decenije i nije realno očekivati da se sjećam detalja sa sjednica, pa tako ni sa te sjednice Vrhovnog savjeta odbrane RS. Pored toga, to su pitanja koja su više bila u nadležnosti predsjednika Republike Srpske, dok sam se ja kao premijer mnogo više bavio ekonomijom. Da me pitate za poresku reformu i te stvari, bio bih vam mnogo bolji sagovornik – bio je kratak Ivanić.
Ipak, taj potez, koji predstavlja početak kraja Vojske Republike Srpske, ne treba posmatrati isključivo kritičkim očima, zato što je opstanak VRS podrazumijevao i opstanak Vojske FBiH, koja je pet godina poslije završetka rata bila i brojnija i bolje opremljena od VRS. Pored toga što je Vojska FBiH kao takva predstavljala realnu opasnost po Srpsku, postojanje dvije vojske u BiH samo pet godina nakon krvavog sukoba iz koga su izašle, predstavljalo je ozbiljnu prijetnju po tada još svježi mir, što je u suštini i opredijelilo predstavnike međunarodne zajednice da insistiraju na reformi.
To tvrdi i Radomir Nešković, politikolog i savjetnik predsjednika Narodne skupštine RS Nedeljka Čubrilovića, koji kaže da je reforma odbrane praktično sadržana u Aneksu jedan Dejtona, odnosno Sporazumu o vojnim aspektima mirovnog sporazuma.
– Kompletne oružane snage u BiH praktično su stavljene pod kontrolu NATO-a, bez čijeg odobrenja nije bilo moguće ništa činiti sa vojskom. Aneks jedan decidirano kaže da “vojne snage jednoga ili drugoga entiteta neće ni pod kakvim okolnostima ulaziti na teritoriju drugoga entiteta ili boraviti na njemu bez dozvole vlade drugog entiteta i Predsjedništva BiH”. Iz toga se praktično vidi da je već u Dejtonu planirano da ulogu vrhovnog vojnog komandanta ima Predsjedništvo BiH – kaže Nešković.
On dodaje da su predsjednici entiteta samo formalno bili vrhovni komandanti i šefovi vojski Republike Srpske i FBiH, ističući da su u procesu reformi postojala tri moguća scenarija i da se ukidanje VRS ne može smatrati najgorim.
– Najbolje rješenje je bila demilitarizacija, koja je zagovarana iz Republike Srpske, ali za to nije bilo saglasnosti druge dvije strane, prije svega bošnjačke i zato je taj scenario propao, uprkos ozbiljnoj kampanji koja je vođena iz RS. Drugo rješenje, koje bih nazvao najmanje lošim rješenjem, jeste smanjenje ukupnih vojnih efektiva u BiH i to je u suštini ovo što imamo danas. A treće rješenje je bilo zadržavanje Vojske Republike Srpske, što je istovremeno značilo i zadržavanje Vojske FBiH, a to zaboravljaju kritičari ukidanja VRS, jer nije bilo moguće ostaviti VRS, a ukinuti VFBiH – kaže Nešković.
Prema njegovim riječima, te dvije vojske su bile potencijalni protivnici, jer je, kako kaže, jasno da bismo mi naoružavali svoju vojsku, FBiH svoju i to bi predstavljalo opasnost od sukoba.
– Zato je i sprovedena reforma i u okviru Oružanih snaga BiH ostavljeni samo pukovi koji baštine tradiciju vojski koje su međusobno ratovale – kaže Nešković.
On ističe da je jedan od razloga reforme odbrane svakako bilo i to što je formiranje zajedničkih oružanih snaga BiH omogućilo i smanjenje broja pripadnika međunarodnih mirovnih snaga u BiH.
Neminovnost
Poslije usvajanja “spornog” teksta dokumenta o odbrambenoj politici BiH u martu 2001. godine, određeni period je vladalo zatišje po pitanju reforme odbrane u BiH, a prvi ozbiljniji korak napravljen je u oktobru 2002. godine kada je formiran Generalni sekretarijat Stalnog komiteta za vojna pitanja kao svojevrsni preteča kasnijeg Ministarstva odbrane BiH. Na čelu tog komiteta, kao osoba pod čijom dirigentskom palicom je vođen kompletan posao reforme odbrane, bio je prvi zamjenik visokog predstavnika, američki diplomata Rafi Gregorijan. Osim po reformi odbrane, Gregorijan je ostao poznat po kasnijem sukobu sa Miloradom Dodikom, nakon što se krajem februara 2006. godine u jeku pregovora o reformi policije vratio u premijersku fotelju. Ko je iz tog sukoba izašao kao pobjednik, pokazuje činjenica da je Dodik danas na funkciji predsjedavajućeg Predsjedništva BiH, dok Gregorijan deset godina nije imao ozbiljnu diplomatsku ulogu i tek u februaru 2017. godine došao je na mjesto zamjenika ruskog diplomate Vladimira Voronkova, koji je na čelu Kancelarije UN za borbu protiv terorizma.
Ulogu Stalnog komiteta za vojna pitanja odlukom tadašnjeg visokog predstavnika u BiH Pedija Ešdauna od 9. maja 2003. godine preuzela je Komisija za reformu odbrane, koja je, pored Rafija Gregorijana, imala još jednog kopredsjedavajućeg, a to je bio Nikola Radovanović, koji je 9. marta 2004. godine zvanično imenovan za prvog ministra odbrane BiH.
Vrhovni savjet odbrane Republike Srpske, koji je prihvatio “sporni” dokument odbrambene politike BiH, činili su tadašnji predsjednik i potpredsjednik Republike Srpske Mirko Šarović i Dragan Čavić, predsjednik Vlade Mladen Ivanić, predsjednik Narodne skupštine Dragan Kalinić, ministar odbrane Slobodan Bilić, ministar unutrašnjih poslova Perica Bundalo i načelnik Generalštaba VRS general Novica Simić.
Pored Mladena Ivanića, jedini od onih koje smo kontaktirali, a koji je bio raspoložen da govori o ovoj temi je bivši ministar unutrašnjih poslova Perica Bundalo. Kada je riječ o ostalima, general Novica Simić preminuo je 2012. godine, a bivši ministar odbrane Slobodan Bilić poslije odlaska iz fotelje ministra 2003. godine nestao je u potpunosti sa političke scene. Od bivšeg predsjednika RS i kasnijeg srpskog člana Predsjedništva BiH, a danas lidera SDS-a Mirka Šarovića nismo dobili odgovore na pitanja šta je prihvatanje dokumenta o odbrambenoj politici u martu 2001. godine značilo za proces reforme odbrane, kao ni da li iz današnjeg ugla smatra da je prihvatanje tog dokumenta, a posebno kasnija reforma odbrane, odnosno formiranje Ministarstva odbrane BiH i Oružanih snaga BiH, bilo opravdano i dalo rezultate.
Perica Bundalo, koji je danas šef Kluba poslanika PDP-a u Narodnoj skupštini RS, kao i bivši lider njegove stranke, kaže da se ne sjeća detalja sa sjednice VSO RS od 8. marta 2001. godine, ali ističe da je uvjeren da je reforma odbrane bila neminovnost i nešto od čega se naprosto nije moglo pobjeći.
On podsjeća da se tačno dva mjeseca poslije pomenute sjednice VSO RS, tačnije 8. maja 2001. godine, dogodio ozbiljan incident na polaganju kamena temeljca za obnavljanje džamije Ferhadije u Banjaluci, poslije koga je on otišao sa funkcije ministra unutrašnjih poslova, a time i sa mjesta člana VSO RS. Kada je riječ o reformi odbrane i ukidanju VRS, Bundalo podsjeća da je Narodna skupština RS 30. avgusta 2005. godine donijela odluku o prenosu nadležnosti iz oblasti odbrane sa Republike Srpske na zajedničke organe i institucije BiH.
– Nisam tada bio poslanik, ali sam kao funkcioner PDP-a bio upućen u dobar dio ukupnih dešavanja u procesu reforme odbrane. To je bio jedan mukotrpan proces, na kraju koga niko nije izašao kao pobjednik, a najmanje građani i Srpske i BiH. Od ovoga što je napravljeno, mislim na Oružane snage BiH, ne vidim da iko ima koristi. OS BiH služe samo kao svojevrstan dekor državnosti za potrebe političkog Sarajeva, odnosno bošnjačkih zvaničnika – kaže Bundalo.
Propuštena prilika
Prema njegovim riječima, predstavnici međunarodne zajednice, pod čijim patronatom je vođen cijeli proces, propustili su priliku da se BiH demilitarizuje, jer nisu izvršili dovoljan pritisak na protivnike te ideje.
– Ministarstvo odbrane BiH i OS BiH troše godišnje više od 300 miliona maraka, a iz izvještaja vojnog povjerenika iz godine u godinu vidimo da je stanje u OS BiH ponižavajuće. Kada se izračuna koliko novca je progutalo to ministarstvo od svog formiranja i prizna da od toga nije bilo nikakvih opipljivih rezultata, jasno je da je ta reforma propala – zaključuje Bundalo, dodajući da se nikome u Srpskoj ne može fakturisati posebna odgovornost za to, jer su na kraju tog procesa svi značajni politički faktori iz RS imali jedinstven stav.
Kada je riječ o demilitarizaciji BiH, tu ideju prvi je iznio sadašnji srpski član Predsjedništva BiH Milorad Dodik u maju 2000. godine na forumu koji je organizovala britanska organizacija “Vilton park” na Brdu kod Kranja. Dodik je tada u svojstvu premijera Republike Srpske ocijenio da bi demilitarizacija imala višestruke efekte, jer bi predstavljala opredjeljenje protiv bilo kakvog sukoba BiH, a istovremeno bi ogromna finansijska sredstva koja su korišćena za te svrhe mogla da budu iskorišćena za druge namjene u interesu svih stanovnika BiH, ali ta ideja je naišla na oštro protivljenje bošnjačkih političkih predstavnika.
Dodik podsjeća za “Glas plus” da je SNSD uprkos bošnjačkom protivljenju u junu 2003. godine pokrenuo kampanju pod nazivom “Vojsko, voljno”, tokom koje je izneseno niz argumenata u korist demilitarizacije.
– U dokumentima usvojenim na drugom Saboru SNSD-a navedeno je da program pristupanja NATO-u predviđa uvođenje standarda u naoružanje, opremu i obuku vojske, što su ogromni troškovi koji bi bili problem i za sređene države i jače ekonomije nego što je BiH. Pored toga, navedeno je i da bi znatno povećanje troškova teško bilo opravdati, pa bi sredstva koja bi se izdvojila za stvaranje zajedničke vojske po standardima NATO-a trebalo usmjeriti u obrazovanje, zdravstvo, penzije, invalidnine i druge socijalne potrebe stanovništva – podsjeća Dodik.
Prema njegovim riječima, smanjivanje svih vojnih struktura, ukidanje regrutnog sastava i uvođenje profesionalnog sastava, kao put postepene demilitarizacije cijele BiH, istovremeno bi značilo i trajno odricanje od rata kao politike bilo koga u BiH.
– Nije bilo političkog sluha za tu inicijativu, zbog čega je reforma odbrane otišla u drugom pravcu i danas imamo ovo što imamo, iako bi bilo neuporedivo bolje da je sprovedena demilitarizacija – zaključuje Dodik.
Zakon o odbrani BiH usvojen je 28. septembra 2005. godine u Predstavničkom domu i 5. oktobra u Domu naroda Parlamenta BiH. Posljednja klasa regruta VRS bila je martovska klasa 2005. godine. Mladi vojnici su u kasarni na Manjači 16. aprila te godine prilikom polaganja zakletve na kraju teksta umjesto “Bosne i Hercegovine” jednoglasno izgovorili “Republike Srpske”. To je označeno kao skandal i cijela klasa je odlukom posljednjeg ministra odbrane Republike Srpske Milovana Stankovića raspuštena početkom juna te godine.
Prce i Lagumdžija
Na forumu u organizaciji britanske organizacije “Vilton park”, koji je održan u maju 2000. godine na Brdu kod Kranja, tadašnji premijer RS Milorad Dodik prvi put je iznio ideju o demilitarizaciji BiH.
Tadašnji ministar odbrane FBiH Miroslav Prce kao predstavnik hrvatskog naroda saglasio se sa tom idejom, ali je oštar glas protiv na pomenutom forumu digao tadašnji lider SDP-a BiH Zlatko Lagumdžija.
NSRS
Narodna skupština Republike Srpske 30. avgusta 2005. godine donijela je sljedeću odluku:
“Narodna skupština RS prihvata da se nadležnosti iz oblasti odbrane Republike Srpske prenesu na zajedničke organe i institucije BiH, kako bi se omogućilo sprovođenje procedure u vezi sa Zakonom o odbrani BiH i Zakonom o službi u Oružanim snagama BiH.”
Za ovu odluku glasali su poslanici vladajućih stranaka predvođenih SDS-om i PDP-om, ali i poslanici tada opozicionog SNSD-a.
Načelnici
Prvi načelnik Glavnog štava VRS, koji je na toj funkciji bio od 1992. do 1996. godine, bio je general Ratko Mladić. Poslije njega na funkciji načelnika Glavnog štaba, koji je kasnije preimenovan u Generalštab, bili su: Pero Čolić (1996-1998), Momir Talić (1998-1999), Novica Simić (1999-2002), Cvjetko Savić (2002-2004) i na kraju Novak Đukić (2004-2005).
(GlasSrpske)
